 |
Qaz
|
Служебные имена
Көмекшi есiмдер
|
|
Автор: Татьяна Валяева
Озвучили: Камария Оразаева Айдана Қойшығұл Исеке (ISSAI, KazakhTTS2)
|
Служебные имена описывают расположение предмета в пространстве или определяют части предметов. Часто соответствуют предлогам русского языка.
Употребляются всегда в притяжательной форме (в основном 3-его лица), а затем присоединяются окончания падежей, чаще всего местного падежа (нда/нде). Например:
іш – живот, внутренность, іш+і+нде – внутри; арт – спина, арт+ы+нда – за, позади.
Служебные имена (в притяжательной форме 3-го лица и в местном падеже):
үстінде – на, наверху, над /үсті – верх, поверхность/
астында – под /асты – низ, нижняя часть/
алдында – перед /алды – перед, передняя часть/
артында – за /арт – зад, задняя часть/
ішінде – в, внутри /іш – живот, внутренность/
сыртында – снаружи /сырт – внешняя сторона/
арасында – между, среди /ара – промежуток, расстояние/
қарсысында – напротив /қарсы – против, навстречу/
қасында – возле, у /қас – бровь, қасы – около, у/
жанында – около, подле /жан – душа, близкий/
маңында – возле, около /маң – окрестность, сторона, возле, при/
түбінде – у, на дне, под /түбі – дно, под/
Кроме вышеперечисленных служебных имён есть немало слов, которые также используются для описания расположения предмета в пространстве.
Принцип построения с ними словосочетаний тот же самый. Список можете продолжить сами:
ортасында – в середине /орта – середина, центр/
орталығында – в центре /орталық – середина, центр/
шетінде – на окраине /шет – край, окраина/
айналасында – вокруг /айнала – вокруг, кругом, окрестность/
оң жағында – справа /оң – правый, жақ – сторона, край/
сол жағында – слева /сол – левый, жақ – сторона, край/
бетінде – на поверхности /бет – поверхность, лицо, страница/
бойында – вдоль /бой – рост, бойы – вдоль/
төбесінде – наверху /төбе – верх, вершина, крыша/
басында – в начале /бас – голова/
аяғында – в конце /аяқ – нога, конец, последствие/
соңында – в конце /соң – конец/
тұcында – при, в стороне /тұc – край, сторона/
Запомнить некоторые служебные имена вам будет легче по рисунку:
Увеличить
Служебные имена сочетаются с существительными в родительном падеже, например:
сандықтың ішінде – внутри сундука
үстелдің артында – позади стола
орындықтың алдында – перед стулом
қыстың аяғында – в конце зимы
Примеры:
Диванның қарсысында екі кресло тұр. – Напротив дивана два кресла стоят.
Үстелдің үстінде журнал жатыр. – На столе журнал лежит.
Сөрелердің артында ештеңе жоқ. – За полками ничего нет.
Үйдің сыртында алма бағы бар. – Снаружи дома есть яблоневый сад.
Бақтың ішінде балалар жүр. – Внутри сада дети бегают.
Үйдің оң жағында сауда үйі тұр. – Справа от дома торговый дом стоит.
Бала ағаштың түбінде отыр. – Ребёнок у дерева сидит.
Диван мен теледидардың арасында кресло тұр. – Между диваном и телевизором кресло стоит.
Қаланың шетінде үлкен саябақ бар. – На окраине города большой парк есть.
Көлдің айналасында гүлдер бар. – Вокруг озера цветы есть.
Қаланың орталығында қонақ үйі тұр. – В центре города гостиница стоит.
Үстелдің үстінде де, астында да ешнәрсе жоқ. – И сверху стола и под столом ничего нет.
Орындық кереует пен диванның ортасында тұр. – Стул между кроватью и диваном стоит.
Сенің үйіңнің төбесінде антена бар ма? – На твоём доме антена есть?
Сіздің үйіңіздің қасында дүкен бар ма? – Возле вашего дома магазин есть?
Саябақтың қарама-қарсысында дүкен бар ма? – Напротив парка есть магазин?
Шеберхананың қарама-қарсысында шіркеу тұр. – Напротив мастерской стоит церковь.
Менің үйiмнің қарама-қарсысында тұрмыстық техника дүкені орналасқан. – Напротив моего дома расположен магазин бытовой техники.
Примеры служебных имён без падежных окончаний:
көлдің беті – поверхность озера, көшенің ортасы – середина улицы
ағаштың түбі – низ дерева, шыршаның төбесі – верхушка ёлки
аялдаманың алды – впереди остановки, қаланың сырты – за городом
екі терезенің арасы – (промежуток) между окнами
Бөлменің іші қараңғы. – Внутри комнаты темно.
Парақтың үсті ақ, асты қара. – Верх листа белый, низ чёрный.
Үй мен дүкеннің арасы өте жақын. – Расстояние между домом и магазином очень близкое.
Склонение служебных имён по падежам:
|
үйдің
|
екі үйдің
|
Атау
Шығыс
Жатыс
Барыс
Ілік
Табыс
Көмектес
|
сырты
сыртынан
сыртында
сыртына
сыртының
сыртын
сыртымен
|
жаны
жанынан
жанында
жанына
жанының
жанын
жанымен
|
үсті
үстінен
үстінде
үстіне
үстінiң
үстін
үстімен
|
арасы
арасынан
арасында
арасына
арасының
арасын
арасымен
|
Примеры:
Кереуеттің астына сал. – Положи под кровать.
Олардың арасына тұр. – Встань между ними.
Үстелдің үстіне қой. – Поставь на стол.
Тоңазытқыштың ішінен ал. – Возьми из холодильника.
Дүкеннің сыртына шық. – Из магазина (наружу) выйди.
Үйдің алдына ағаштар отырғыз. – Перед домом деревья посади.
Служебные имена могут употребляться в притяжательной форме 1-го и 2-го лица:
жанымда – рядом со мной, қарсыңда – напротив тебя
Менің қасыма кел. – Ко мне иди.
Біздің ішімізде. – Среди нас (у нас внутри).
По данной теме:
© Татьяна Валяева, 2007–2025
|
Цвета текста на сайте
Telegram-канал «Казахский язык. Просто о сложном»
kaz-tili@yandex.kz
Гостевая книга
|
|