|
|
Фонетический разбор
Фонетикалық талдау
|
| |
Автор: Татьяна Валяева
|
Қазақ тілінде 42 әріп бар (В казахском языке 42 буквы):
а, ә, б, в, г, ғ, д, е, ё, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, ь, ы, і, ъ, э, ю, я
Қазақ тілінде тән 9 әріп (В казахском языке 9 специфических букв):
ә, ғ, қ, ң, ө, ұ, ү, һ, і
Қазақ тілінде 37 дыбыс бар. Дыбыс еместер (В казахском языке 37 звуков. Не имеют звуки):
ь, ъ, ё, ю, я (ё - [ио], ю - [иу], я - [иа])
Дыбыстар
Звуки
|
Дауысты
Гласные
|
Дауыссыз
Согласные
|
Дауыстылар (гласные):
а, ә, е, и, о, ө, у, ұ, ү, ы, і, э
Дауыссыздар (согласные):
б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, (у), ф, х, һ, ц, ч, ш, щ
'у' является согласной в следующих случаях:
1) В начале слова перед гласной (уақыт, уәде, уағыз, уылдырық).
2) В середине или в конце слова после гласной (тауық, кереует, сәуір, наурыз, жау, таңдау, тербеу, ақтау).
В остальных случаях 'у' является гласной (сурет, сатушы, туыс, кездесу, танысу).
Гласные
Дауысты дыбыстар түрлері
Виды гласных звуков
|
Тілдің қатынасына қарай
По подъёму языка
|
Жақтың қатынасына қарай
По положению челюсти
|
Еріннің қатынасына қарай
По участию губ
|
жуан
твёрдые
а, о, ұ, ы, (у)
|
жіңішке
мягкие
ә, е, (и), ө, ү, і, э
|
ашық
открытые
а, ә, е, о, ө, э
|
қысаң
сжатые
и, у, ұ, ү, ы, і
|
еріндік
губные
о, ө, у, ұ, ү
|
езулік
нелабиализованные
а, ә, е, и, ы, і, э
|
'и' и 'у' взяты в скобки, так как в сочетании в слове с другими гласными они могут быть либо твёрдыми (жиналыс, сатушы), либо мягкими (жидек, сурет).
Однако 'у' в столбике твёрдых гласных, так как в односложных словах 'у' – твёрдая (ту, қу), а гласная 'и' в столбике мягких гласных, так как в односложных словах 'и' – чаще мягкая (ит, би).
Эти деления гласных достаточно тяжело запоминаются, поэтому предложу вам свою таблицу (смотрите в конце страницы) и раскрою некоторые хитрости по заучиванию.
Деление на «открытые» и «сжатые» легко запомнить, если вы внимательно посмотрите на начертание букв. Открытые (ашық) все «кругленькие» по написанию буквы – 'а, ә, е, о, ө, э', а сжатые (қысаң) – «остренькие»: 'и, у, ұ, ү, ы, і'.
Слово «нелабиализованные» довольно громоздкое:) проще говорить – звуки губные и не губные. «Губные» (еріндік) запоминайте как 'оу'. При произнесении этих звуков участвуют губы 'о, ө, у, ұ, ү'. Остальные звуки не губные (езулік).
Согласные
Дауыссыз дыбыстар түрлері
Виды согласных звуков
|
ұяң
звонкие
б, в, г, ғ, д, ж, з
|
қатаң
глухие
к, қ, п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, һ
|
үнді
сонорные
й, л, м, н, ң, р, (у)
|
Слоги
Буындар
Слоги
|
Ашық
открытый
A, BA
(а-та, ә-же, ма-қа-ла)
|
Тұйық
полуоткрытый
AB
(ант, ет, от, ұн)
|
Бітеу
закрытый
ВАВ
(қант, бұлт, мек-теп)
|
A – гласный звук (дауысты); В – согласный звук (дауыссыз).
Примеры разделения слов по слогам:
са – ғат,
ал – ты,
е – кі,
ұ – шақ,
қа – рын – даш,
бал – мұз – дақ,
те – ңіз,
ө – зен,
ор – та – лық,
мұ – ға – лым,
кө – ше,
сүл – гі,
та – ңер – тең,
о – йын – шық,
ай – ран,
мұ – ра – жай,
құй – мақ,
жат – ты – ғу,
жү – гі – ру,
о – қу – шы,
нау – рыз,
ба – уыр – сақ,
ке – ре – ует,
ден – сау – лық.
Примеры фонетического разбора.
Отбасы – 3 буын: от – тұйық, ба – ашық, сы – ашық.
О – дауысты, жуан, ашық, еріндік;
т – дауыссыз, қатаң;
б – дауыссыз, ұяң;
а – дауысты, жуан, ашық, езулік;
с – дауыссыз, қатаң;
ы – дауысты, жуан, қысаң, езулік.
_____
Сөзде 6 әріп, 6 дыбыс бар.
Сынып – 2 буын: сы – ашық, нып – бітеу.
С – дауыссыз, қатаң;
ы – дауысты, жуан, қысаң, езулік;
н – дауыссыз, үнді;
ы – дауысссыз, жуан, қысаң, езулік;
п – дауыссыз, қатаң.
_____
Сөзде 5 әріп, 5 дыбыс бар.
Сүлгі – 2 буын: сүл – бітеу, гі – ашық.
С – дауыссыз, қатаң;
ү – дауысты жіңішке, қысаң, еріндік;
л – дауыссыз, үнді;
г – дауыссыз, ұяң;
і – дауысты, жінішке, қысаң, езулік.
_____
Сөзде 5 әріп, 5 дыбыс бар.
Үздік – 2 буын: үз – тұйық, дік – бітеу.
Ү – жіңішке, қысаң, еріндік;
з – дауыссыз, ұяң;
д – дауыссыз, ұяң;
і – дауысты, жіңішке, қысаң, езулік;
к – дауыссыз, қатаң;
_____
Сөзде 5 әріп, 5 дыбыс бар.
Оның – 2 буын: о – ашық, ның – бітеу
О – дауысты, жуан, ашық, еріндік;
н – дауыссыз, үнді;
ы – дауысты, жуан, қысаң, езулік;
ң – дауыссыз, үнді ;
_____
Сөзде 4 әріп, 4 дыбыс бар.
Мұражай – 3 буын: мұ – ашық, ра – ашық, жай – бітеу
М – дауыссыз, үнді;
ұ – дауысты, жуан, қысаң, еріндік;
р – дауыссыз, үнді;
а – дауысты, жуан, ашық, езулік;
ж – дауыссыз, ұяң;
а – дауысты, жуан, ашық, езулік;
й – дауыссыз, үнді;
_____
Сөзде 7 әріп, 7 дыбыс бар.
Шөбере – 3 буын: шө – ашық, бе – ашық, ре – ашық.
Ш – дауыссыз, қатаң;
ө – дауысты, жіңішке, ашық, еріндік;
б – дауыссыз, ұяң;
е – дауысты, жіңішке, ашық, езулік;
р – дауыссыз, үнді.
е – дауысты, жіңішке, ашық, езулік;
_____
Сөзде 6 әріп, 6 дыбыс бар.
Қоян – 2 буын: қо – ашық, ян – тұйық.
Қ – дауыссыз, қатаң;
о – дауысты, жуан, ашық, еріндік;
|
я <
|
и – дауысты, жуан, қысаң, езулік;
| |
а – дауысты, жуан, ашық, езулік;
|
|
н – дауыссыз, үнді;
_____
Сөзде 4 әріп, 5 дыбыс бар.
Таблицу для гласных предлагаю следующую. Возьмём гласные, которые образуют пары по твёрдости и мягкости:
а – жуан
ә – жіңішке
|
ы – жуан
і – жіңішке
|
о – жуан
ө – жіңішке
|
ұ – жуан
ү – жіңішке
|
Теперь обратите внимание, что в левом столбике «кругленькие» буквы, а в правом «остренькие», значит, что добавляем? Слева – «ашық», а справа – «қысаң»:
а – жуан, ашық
ә – жіңішке, ашық
|
ы – жуан, қысаң
і – жіңішке, қысаң
|
о – жуан, ашық
ө – жіңішке, ашық
|
ұ – жуан, қысаң
ү – жіңішке, қысаң
|
В первой строке таблицы не губные гласные 'а, ә, ы, і', во второй – губные 'о, ө, ұ, ү'. Добавляем «езулік» и «еріндік»:
а – жуан, ашық, езулік
ә – жіңішке, ашық, езулік
|
ы – жуан, қысаң, езулік
і – жіңішке, қысаң, езулік
|
о – жуан, ашық, еріндік
ө – жіңішке, ашық, еріндік
|
ұ – жуан, қысаң, еріндік
ү – жіңішке, қысаң, еріндік
|
Теперь добавим остальные гласные.
В ячейку с 'а, ә' добавим 'е, э'.
К буквам 'ы, і' сходную по звучанию – 'и'.
К буквам 'ұ, ү' сходную по звучанию – 'у':
а – жуан, ашық, езулік
ә – жіңішке, ашық, езулік
е, э – жіңішке, ашық, езулік
|
ы – жуан, қысаң, езулік
і – жіңішке, қысаң, езулік
и – (жіңішке), қысаң, езулік
|
о – жуан, ашық, еріндік
ө – жіңішке, ашық, еріндік
|
ұ – жуан, қысаң, еріндік
ү – жіңішке, қысаң, еріндік
у – (жуан), қысаң, еріндік
|
© Татьяна Валяева, 2007–2024
|
